Το Πρωτόκολλο του Βραχατίου: Το τέλος της Κατοχής και η αρχή του Εμφυλίου!

Γράφει ο Νίκος Πουλόπουλος*

Συμπληρώνονται σήμερα (22 Σεπτεμβρίου 2024), 80 χρόνια από την ημέρα που υπογράφηκε στο Βραχάτι, την παραλιακή κωμόπολη της Βόχας, το γνωστό και ως «Πρωτόκολλον» της απελευθέρωσης της πόλης της Κορίνθου από τις κατοχικές δυνάμεις και της παράδοσής της στην αντιπροσωπεία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ (εικόνα 1). Αυτό το σημαντικό ιστορικό τεκμήριο – και  γνωστό μας από διάφορες αναφορές και παραπομπές κείμενο –  φυλάσσεται σε ιδιωτική συλλογή του αρχείου της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος και εμφανίζεται για πρώτη φορά στην πρωτότυπη χειρόγραφη μορφή του παρακάτω:

Εικόνα 1: Η πρώτη σελίδα του τρισέλιδου χειρόγραφου κειμένου με αναφορές στην ημερομηνία, τον τόπο συγκέντρωσης, καθώς και τους παριστάμενους και υπογράφοντες των δύο εμπλεκόμενων πλευρών, των αρχών και φορέων της πόλης της Κορίνθου, καθώς και των εκπροσώπων του ΕΑΜ και του 6^ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ.

Το Ιστορικό Πλαίσιο

Από τις πληροφορίες που παρέχει το κείμενο, καθώς και από τεκμηριωμένες μαρτυρίες, γνωρίζουμε τα εξής σχετικά με τη συγκέντρωση αυτή: Στις 22 Σεπτεμβρίου του 1944, και ώρα βραδινή, μία μέρα τουλάχιστον αφότου είχε αποχωρήσει από την περιοχή η γερμανική κατοχική φρουρά, συγκεντρώθηκαν στην οικία του Γεωργίου Διαμαντόπουλου (εικόνα 2), τότε κοινοτάρχη Βραχατίου, μία εφταμελής αντιπροσωπεία της πόλης της Κορίνθου:

1. Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Κορινθίας κ. Μιχαήλ
2. Βασίλειος Ι. Νικολαΐδης, Φαρμακοποιός
3. Σπυρίδων Ηλιόπουλος, Δικηγόρος
4. Γεώργιος Μπέτσος, Γυμνασιάρχης
5. Δημήτρης Σοφός, Δικηγόρος
6. Κωνσταντίνος Κούτρας, Διευθυντής Αγροτικής Τραπέζης Κορίνθου
7. Νικόλαος Γρ. Κοτσερώνης, Μηχανικός

και μία πενταμελής αντιπροσωπεία που εκπροσωπούσε τον ΕΑΜ και το στρατιωτικό τμήμα (6^ο Σύνταγμα) του ΕΛΑΣ στη Αργολιδοκορινθία:

• Ευάγγελος Λέκκας, Δικηγόρος
• Γεώργιος Μητραβέλλας, Δικηγόρος
• Θεόδωρος Ηλιόπουλος
• Παναγιώτης Καλάμης, Καθηγητής
• Αργύριος Παναγόπουλος, Κτηματίας

Εικόνα 2: Η διώροφη οικία του κοινοτάρχη επί Κατοχής, Γεωργίου Διαμαντόπουλου, βρίσκεται επί της παλαιάς εθνικής οδού Αθηνών-Πατρών, στο Βραχάτι, και υπήρξε το μέρος που συναντήθηκαν οι αντιπρόσωποι των δύο πλευρών που υπέγραψαν το Πρωτόκολλο. Το οίκημα χρησιμοποιήθηκε και για να στεγάσει τάξεις του Γυμνασίου Βραχατίου κατά την μεταπολεμική περίοδο.

Το «Πρωτόκολλον», όπως ονομάστηκε, το τρισέλιδο δηλαδή κείμενο τελικών αποφάσεων που κατέληξαν και υπέγραψαν και οι δώδεκα συμμετέχοντες από τις δύο πλευρές, συντάχθηκε από τον Γεώργιο Μητραβέλλα σε δύο αντίτυπα, ένα αποδόθηκε στον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη, κ. Μιχαήλ, ενώ το έτερο κρατήθηκε από τον Ευάγγελο Λέκκα και είναι το μόνο γνωστό που έχει διασωθεί. Οι συμμετέχοντες συμφώνησαν και υπέγραψαν μία δέσμη μέτρων για την άνευ συγκρούσεων και αναίμακτη απελευθέρωση-παράδοση της πόλης της Κορίνθου στις στρατιωτικές μονάδες του ΕΛΑΣ. Πιο συγκεκριμένα οι όροι που τέθηκαν από τους εκπροσώπους του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν οι παρακάτω:

1. Η άμεση αποφυλάκιση όλων των (πολιτικών) κρατουμένων και η ανεμπόδιστη επιστροφή τους στις οικίες τους
2. Κατάπαυση κάθε άλλης τρομοκρατικής ενέργειας ή σύλληψης (στελεχών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ)
3. Κατάπαυση πάσης λεηλασίας
4. Εξασφάλιση ελεύθερης επικοινωνίας μεταξύ της πόλεως της Κορίνθου και της υπαίθρου
5. Παράδοση του συνόλου του εγκαταλελειμμένου πολεμικού υλικού των Γερμανών στις μονάδες του ΕΛΑΣ και άμεση διάλυση των Ταγμάτων Ασφαλείας
6. Άμεση απόλυση από την Χωροφυλακή όλων όσων κατετάγησαν εσχάτως και η παράδοση του οπλισμού τους στις μονάδες του ΕΛΑΣ
7. Άμεση παράδοση παντός οπλισμού και πολεμικού υλικού της Χωροφυλακής στις μονάδες του ΕΛΑΣ

Από την πλευρά του, ο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ συμφώνησε ότι αν τηρούνταν οι παραπάνω όροι, σύμφωνα με το τελικό κείμενο, θα εγγυούνταν την τήρηση της τάξεως στην πόλη της Κορίνθου και την αποφυγή «παντός εκτρόπου, λεηλασίας, διαρπαγής κ.λπ.». Επίσης, εξίσου σημαντικό κομμάτι της συμφωνίας ήταν η εγγύηση για την ζωή και ασφάλεια όσων είχαν συμμετάσχει στα Τάγματα Ασφαλείας, την Χωροφυλακή ή είχαν συνεργασθεί με τους Γερμανούς, χωρίς όμως να αποκλείουν την μελλοντική παραπομπή τους στη δικαιοσύνη «δια τα παρ’ αυτών τυχόν διαπραχθέντα εγκλήματα». Επίσης, δόθηκε το χρονικό περιθώριο 2 ημερών, «μέχρι της δευτέρας απογευματινής ώρας της εικοστής τετάρτης του τρέχοντος μηνός», ώστε να ξεκινήσει η τέλεση των συμφωνηθέντων.

Αν κρίνουμε από τα ιστορικά γεγονότα της εποχής και την τελική, πανηγυρική παράδοση-απελευθέρωση της Κορίνθου δύο εβδομάδες αργότερα, στις 8 Οκτωβρίου του 1944, από μεικτές δυνάμεις του ΕΛΑΣ και των βρετανικών ειδικών δυνάμεων, τότε πρέπει να θεωρήσουμε ότι τα συμφωνηθέντα τηρήθηκαν κατά γράμμα (αν και υπήρξαν κάποιες αψιμαχίες πέριξ της Κορίνθου) και η πόλη έμελλε αναίμακτα να γιορτάσει το τέλος της Κατοχής της (εικόνα 3)!

Εικόνα 3 : Από το παραπάνω έγγραφο φαίνεται καθαρά η κατοχική διάσταση της εποχής στην Κορινθία καθώς η διοικούσα αρχή χρησιμοποιούσε για την επίσημη αλληλογραφία της τον όρο «Γερμανική Επαρχία Κορινθίας».

Το Ιστορικό Αποτέλεσμα

Το «Πρωτόκολλον» του Βραχατίου έπαιξε εκείνη την χρονική στιγμή σημαντικό ρόλο στην αρμονική μετάβαση εξουσίας και στην ουσιώδη, στο μέγιστο δυνατό, αποτροπή, στην περιοχή της Κορινθίας, των ιδιαίτερα αιματηρών εκκαθαρίσεων που είχαν ξεκινήσει σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας μεταξύ των δυνάμεων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των Ταγμάτων Ασφαλείας που υπάγονταν στις κατοχικές δυνάμεις. Η σταδιακή αποχώρηση των Γερμανικών δυνάμεων από την χώρα, στα τέλη Αυγούστου με τέλη Σεπτεμβρίου, ειδικά μετά την εισροή των Σοβιετικών δυνάμεων στη Ρουμανία, αλλά και την αυξανόμενη πίεση των Συμμαχικών δυνάμεων μετά την απόβαση στη Νορμανδία, δημιουργούσε αυτόχρημα ένα λανθάνον κενό εξουσίας στην Ελλάδα χωρίς να υπάρχει ξεκάθαρο πλάνο για την «επόμενη μέρα». 

Η υπογραφή του πρωτοκόλλου του Βραχατίου, μία μόλις ημέρα πριν την έναρξη της σύσκεψης στην Καζέρτα της Ιταλίας, την 23^η Σεπτεμβρίου, 1944, προσδίδει και έναν εισαγωγικό χαρακτήρα σε μία από τις ιστορικότερες συμφωνίες της εποχής εκείνης για τη σύσταση Ελληνικής Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Οι όροι μάλιστα που τέθηκαν από τους συμμετέχοντες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο Βραχάτι, κυρίως όσον αφορά την διαχείριση των Ταγμάτων Ασφαλείας, επαναδιατυπώθηκαν και στην Καζέρτα από υψηλόβαθμους συμμετέχοντες του ΕΑΜ αλλά και τον στρατηγό Σαράφη του ΕΛΑΣ.

Η μεγάλη μεταλλαγή που θα επέλθει όμως με τη Συμφωνία της Καζέρτας, που υπεγράφη τελικά στις 26 Σεπτεμβρίου 1944, ήταν ότι οι αντάρτικες δυνάμεις που δρούσαν στην Ελλάδα θα περνούσαν σιγά σιγά στον στρατιωτικό έλεγχο των Βρετανών, με αρχηγό τον στρατηγό Σκόμπυ.

Όταν λοιπόν ξεκινούσε η μεγαλειώδης στρατιωτική πορεία-παρέλαση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, και κυρίως του 6^ου και του 12^ου Συντάγματος, με αρχηγό τον Άρη Βελουχιώτη, από την Πάτρα για να διαβεί την Κορινθιακή ακτογραμμή, τα χωριά της βορειοανατολικής Κορινθίας και να εισέλθει με πανηγυρικό τρόπο κάτω από τις επευφημίες χιλιάδων κατοίκων στην πόλη της Κορίνθου, στις 8 Οκτωβρίου 1944, λίγοι από το πλήθος αντιλαμβάνονταν τον ρόλο που θα έπαιζαν στη συνέχεια οι μερικοί εκατοντάδες στρατιώτες των ειδικών δυνάμεων της Βρετανίας που προπορεύονταν της πορείας υπό των διαταγών του Αντισυνταγματάρχη Τζέλικο.

Σε μία ιστορική συγκυρία τραγικής ειρωνείας για την Ελλάδα, μία μέρα αργότερα, στις 9 Οκτωβρίου 1944, σύμφωνα με τα επίσημα αρχεία του Φόρεϊν Όφις, ο Τσώρτσιλ με τον Στάλιν σε συνάντηση τους στη Μόσχα ήρθαν σε αρχική συμφωνία για τα ποσοστά επιρροής της κάθε υπερδύναμης στον χώρο των Βαλκανίων. Ο Στάλιν είχε ζητήσει το 90% της Ρουμανίας για τη Σοβιετική Ένωση και ως αντιστάθμισμα ο Τσώρτσιλ πήρε για τη Βρετανία το 90% της επιρροής στην Ελλάδα (εικόνα 4). Η συνέχεια θα δοθεί στις 4 Δεκεμβρίου στη πλατεία Συντάγματος και θα είναι το επίσημο τέλος ενός έπους και η αρχή ενός εμφύλιου δράματος!

Εικόνα 4: Το σημείωμα του Τσώρτσιλ από τη Μόσχα με τα ποσοστά επιρροή της Ρωσίας και της Βρετανίας στον χώρο κυρίως των Βαλκανίων.

Η κλασσική φιλολογία χρησιμοποιεί έναν σύνθετο όρο για να περιγράψει το μέγεθος ελεύθερης βούλησης και πράξης των θνητών στην «Ιλιάδα» του Ομήρου και την επιρροή που έχουν επάνω τους οι δυνάμεις των θεών. Ονομάζεται «διπλή βούληση» και με τον όρο αυτό εννοείται ότι οι ήρωες παίρνουν στον πόλεμο αποφάσεις που στο τέλος απλά έρχονται, σχεδόν «προκρούστεια», να συμβιβαστούν και να στοιχηθούν με τις αποφάσεις και βουλές των υπέρτερων δυνάμεων του Ολύμπου.

Δυστυχώς, η ιστορική πραγματικότητα των μετακατοχικών Ελλήνων έρχεται να συντονιστεί με την μυθολογική διάσταση των ηρώων της Ιλιάδας (Το μεγαλύτερο έπος της αρχαιότητας που αναδεικνύει αυτήν ακριβώς την καταστροφική διάσταση της «εμφύλιας» διαμάχης μεταξύ των ηρώων του ελληνικού στρατοπέδου). Το μόνο που έχει αλλάξει από τα χρόνια του Ομήρου είναι οι θεότητες που αντικαταστάθηκαν με τις μεγάλες στρατιωτικές και ιδεολογικές δυνάμεις της εποχής. Αυτών τη βούληση, ευλαβικά, σχεδόν θρησκευτικά όπως έγραφε και ο Καζαντζάκης στους «Αδερφοφάδες», ακολούθησαν οι Έλληνες στα χρόνια του Εμφυλίου. Μια βούληση, που παρά τις όποιες συμφωνίες και πρωτόκολλα, δεν φαίνεται να έχει ξεθυμάνει ακόμη!

• Ο Νίκος Πουλόπουλος διδάσκει Ελληνική Ιστορία και Πολιτισμό στο Πανεπιστήμιο του Μιζούρι-Σεντ Λούις.

Δημοσιεύθηκε στο gnomipoliton.com